Peszke Józef Emilian (1845–1916), lekarz, historyk medycyny, językoznawca, literat i malarz-miniaturzysta. Ur. 7 (19) VII w Kaliszu, był wnukiem Samuela (zob.), synem Jana Emila, zecera i presera drukarni w Płocku, potem oberżysty i kupca w Kaliszu, i Emilii Wilhelminy z Müllerów. Do szkół uczęszczał w Kaliszu, Wrocławiu i Zgorzelcu, gdzie w r. 1866 uzyskał świadectwo dojrzałości. Podczas obchodów 200 rocznicy założenia gimnazjum w Zgorzelcu P. wygłosił referat pt. Quelques mots sur Molière et la comédie avant lui. Miał duże zdolności językowe, opanował biegle języki: łaciński, grecki, francuski i niemiecki, a w czasie studiów uniwersyteckich – włoski, angielski i kilka słowiańskich. Medycynę studiował od r. 1867 w Würzburgu. W r. 1870 udał się do Wrocławia, gdzie w r. 1871 uzyskał doktorat medycyny i chirurgii na podstawie rozprawy Experimenteller Beitrag zu den neueren Untersuchugen über das Wundfieber (Breslau 1871). Po powrocie do Królestwa musiał ponownie przystąpić do egzaminów lekarskich celem uzyskania prawa praktyki. W r. 1872 wyjechał do Dorpatu, gdzie niemiecki był językiem wykładowym. Złożył dwa egzaminy lekarskie, następnie udał się do Wrocławia, by u R. P. H. Heidenhaina napisać rozprawę doktorską. Latem 1873 spędził kilka miesięcy w Wiedniu i Paryżu. Doktoryzował się ponownie z medycyny w Dorpacie w r. 1874 na podstawie pracy Beiträge zur Kentniss des feineren Baus der Wirbelthierleber (Dorpat 1874). Po osiedleniu się w Warszawie P. pracował 3 lata jako lekarz pomocniczy w oddziale chirurgicznym męskim Szpitala Dzieciątka Jezus pod kierunkiem Władysława Orłowskiego. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej w l. 1877–8 pełnił obowiązki ordynatora w szpitalu Czerwonego Krzyża (w pałacu Brühlowskim), prowadzonym przez Juliana Kosińskiego. Od r. 1877 pracował jako starszy ordynator oddziału chirurgicznego Szpitala dla Dzieci przy ul. Kopernika. Stosował najnowsze zdobycze nauki, co ułatwiały mu kontakty z wybitnymi europejskimi chirurgami. Po 28 latach pracy w tym szpitalu musiał z niej zrezygnować w r. 1905 ze względu na stan zdrowia. Praktyką prywatną mało się zajmował.
W r. 1880 P. należał do założycieli odnowionej „Gazety Lekarskiej”, jednego z najpoczytniejszych wówczas czasopism lekarskich. Gruntownie wykształcony, zainteresował się szczególnie historią medycyny i to spowodowało zbliżenie i współpracę ze Stanisławem Kośmińskim. Przez wiele lat pracował nad życiorysami lekarzy polskich od najdawniejszych czasów. Wykorzystał te materiały, uzupełniając i poprawiając „Słownik lekarzów polskich” Kośmińskiego, który wydał połowę tego dzieła, a po jego śmierci (1883) P. pracował 5 lat nad pozostałymi 2 zeszytami, tak że ostatni zeszyt „Słownika” ukazał się dopiero w lipcu 1888. Nie chcąc umniejszać zasług przyjaciela, nie sygnował własnych opracowań swoim nazwiskiem, pomimo takich propozycji Lucyny Kośmińskiej, wdowy po Stanisławie. „Słownik” poprzedził P. przedmową i życiorysem Kośmińskiego. Obiecał też załączyć do „Słownika” skorowidz rzeczowy cytowanych tam prac, z czego się nie wywiązał. W r. 1885 został współpracownikiem sześciotomowego dzieła zbiorowego pt. „Biographisches Lexikon der hervorragenden Aerzte aller Zeiten und Völker” (Berlin 1884–7) i zamieszczał w tym wydawnictwie życiorysy polskich lekarzy, podpisując je nazwiskiem Kośmińskiego i własnym. W latach osiemdziesiątych P. myślał o habilitacji z historii medycyny i osiedleniu się w Krakowie. Zasięgał w tej sprawie rady Napoleona Cybulskiego i kilkakrotnie przyjeżdżał do Krakowa, ale w końcu jego zamiary spełzły na niczym. Przeszkodziła mu prawdopodobnie śmierć matki i pogorszenie się sytuacji materialnej. P. był od początku współpracownikiem „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej”, opracowywał dla niej życiorysy lekarzy, artykuły z medycyny teoretycznej i praktycznej, z dziejów cywilizacji i obyczajów, kultury i sztuki, wojskowości i in., pisząc je niezwykle jasno i rzeczowo. Był autorem ponad 2 000 artykułów. Początkowo pracował tam za redakcji Henryka Łuczkiewicza, a po jego śmierci (1891) objął redakcję działu lekarskiego. Ponadto przez 2 lata był redaktorem głównym serii drugiej. Opracował w języku niemieckim rozdziały o chirurgii ludowej w Polsce, na Rusi i Litwie oraz historię chirurgii w Polsce od X do XVII w. na prośbę E. J. Gurlta do jego 3-tomowego dzieła pt. „Geschichte der Chirurgie und ihrer Ausübung. Volkschirurgie. Alterthum. Mittelalter. Renaissance” (Berlin 1898).
P. zajmował się także terminologią lekarską i językoznawstwem. Z tego zakresu ogłosił: Synonimy przymiotu (syphilis) („Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1883 i osobno W. 1883 oraz w tłumaczeniu czeskim w piśmie „Časopis Lekařů Českých” 1884), Jak po polsku «syphilis» mianować należy (W. 1882 i w: „Księga pamiątkowa, wydana na cześć 25-cio letniego jubileuszu działalności naukowej Henryka Hoyera”, W. 1884). P. próbował wprowadzać w medycynie nazewnictwo polskie (np. zamiast terminu «syfilis» proponował słowo «lubieżyca»). Zajął krytyczne stanowisko wobec terminologii, proponowanej przez Stanisława Krysińskiego w „Słownictwie anatomicznym” Cz. 1–3 (W. 1898–9) i przez Kazimierza Noiszewskiego w „Anatomii opisowej ciała ludzkiego” Cz. I z. 1. „Anatomia czaszkojamu, Próba rozumowanego mianownictwa” (Pet. 1898), w obszernej rozprawie pt. O najnowszem słownictwie anatomicznem naszem („Krytyka Lek.” 1899, 1900, 1901 i osobno W. 1902). Zasilał też „Poradnik Językowy” i ośmiotomowy „Słownik języka polskiego”. Był stałym współpracownikiem „Krytyki Lekarskiej”, w której ogłaszał artykuły krytyczne, historyczne, bibliograficzne i biograficzne. W „Gońcu Wieczornym” zamieszczał Wspominki historyczne.
W r. 1880 P. został członkiem czynnym Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Na wniosek Kośmińskiego, kierownika biblioteki Towarzystwa, wybrano P-go w r. 1883 na młodszego bibliotekarza. W l. 1884–95 był starszym bibliotekarzem i kierownikiem tej największej ówcześnie biblioteki lekarskiej. Z powodu nieporozumień z komitetem bibliotecznym, który w sposób niefachowy prowadził rewizję zbiorów biblioteki, a także braku stałego pomocnika P. zażądał w grudniu 1895 zwolnienia go z obowiązków bibliotekarza. W r. 1912 z inicjatywy Alfreda Sokołowskiego podjął się opracowania historii Tow. Lekarskiego Warszawskiego, chcąc ją przygotować na jubileusz w r. 1920. Zdążył napisać tylko część I, obejmującą dzieje Towarzystwa do r. 1874: Dzieje Towarzystwa. Cz. I. Pierwsze półwiecze (w: „Stulecie Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”, W. 1931); naszkicował tam m. in. stan medycyny w Europie w XVIII i na początku XIX w. Poza artykułami w większych wydawnictwach P. pozostawił kilka prac chirurgicznych, językoznawczych, biograficznych, pisał też o historii rynoplastyki i antyseptyki. Uzupełnił i wydał pamiętnik swego dziadka Samuela, pt. „Mój pobyt w niewoli rosyjskiej w roku 1812” („Bibl. Warsz.” 1912 i osobno W. 1913), oraz dzieło Władysława Matlakowskiego pt. „Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu” (W. 1901), opatrując je prawie 100-stronicowym wstępem zawierającym życiorys Matlakowskiego. Pozostawił w rękopisie studium z historii dietetyki i kultury, pt. Kuchnia polska w dawnych wiekach, kilka tragedii opartych na wzorach greckich, fragmenty różnych utworów literackich, kilka zbiorów poezji polskiej i niemieckiej (w posiadaniu Stanisława Konopki w Warszawie). P. był malarzem amatorem; z powodzeniem uprawiał miniaturę. Wykonał Adres lekarzy polskich złożony Józefowi Kraszewskiemu podczas jubileuszu w Krakowie w r. 1879, nad którym pracował 2 lata. Ozdobił pięknymi archaicznymi inicjałami „Księgę pamiątkową… prof. H. Hoyera” (W. 1884). Napisał Akt pamiątkowy, wmurowany pod pomnik Mickiewicza w Warszawie. Miniatury i rysunki P-go są rozproszone w różnych książkach i adresach. Wykonał też kartę tytułową adresu jubileuszowego do Henryka Sienkiewicza.
P. był m. in. członkiem korespondentem Tow. Lekarskiego Kaliskiego, członkiem rzeczywistym Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, członkiem starszym Wydziału Szpitalnictwa przy Kollegium Kościelnym Zboru Ewangelicko-Augsburskiego Warszawskiego. Ostatnie lata życia spędził w Grodzisku. Zmarł 6 IX 1916 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim 8 IX 1916.
W małżeństwie z Zofią z Zachertów miał P. kilkoro dzieci, m. in. Ignacego (zob.) i Wandę, niezamężną.
Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., VII; – Enc. Warszawy, W. 1975; Ilustr. Enc. Trzaski; Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 77 (fot.); Kośmiński, Słown. lekarzów; – Kołaczkowski J., Krysiński, Peszke i słownictwo anatomiczne, „Pol. Tyg. Lek.” R. 2: 1947 nr 42 s. 1218–23, nr 43–4 s. 1263–70; Konopka S., Józef Emilian Peszke, „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966; Kwaśniewska J., Lekarz, historyk medycyny oraz miniaturzysta dawnej Warszawy, „Biul. Gł. B. Lek.” T. 27: 1978 nr 5/6 s. 302–9; Łyskanowski M., Medycyna i lekarze dawnej Warszawy, W. 1976; Manteuffel G., Z dziejów Dorpatu i byłego Uniwersytetu Dorpackiego, W. 1911 s. 204–6; Sokołowski A., Ś. p. Dr med. Józef Peszke, „Med. i Kron. Lek.” R. 51: 1916 nr 39 s. 512–15 (fot.); toż, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 112: 1916 nr 3–4 s. 215–20; [Życiorys P-go] w: Peszke J., Experimenteller Beitrag zu den neueren Untersuchungen über das Wundfieber, Breslau 1871; – Kalendarz lekarski wyd. przez J. Polaka, W. 1897 s. V; Kunicki-Bończa A., Fragmenty wspomnień z Dorpatu, L. 1927 s. 67; Listy o „stylu zakopiańskim”, Wyd. M. Jagiełło, Kr. 1979; – „Arch. Hist. Med.” T. 25: 1962 s. 442–3, T. 29: 1966 s. 141–8, 460; „Gaz. Lek.” R. 51: 1916 nr 11 s. 169, nr 12 s. 181–3 (fot.); „Goniec Poranny” 1916 nr 449 s. 2; „Goniec Wieczorny” 1916 nr 453 s. 2; „Przegl. Lek.” R. 55: 1916 nr 12 s. 244; „Roczn. Lek.” 1885 s. 74; „Służba Zdrowia” R. 7: 1955 nr 16 s. 4, 1972 nr 21 s. 6; „Stolica” 1964 nr 32 s. 6; „Tyg. Ilustr.” 1916 s. 454 (fot); „Zdrowie” R. 32: 1916 nr 10 s. 472; – Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne, fotografie, dokumenty, korespondencja, rękopisy, rysunki T. I 36/1, 2, 3, 6, I 48, I 142, I 143, I 154, I 170, I 176, I 189, I 218; – Zbiory prywatne, korespondencja, rysunki, rękopisy w posiadaniu Stanisława Konopki w Warszawie.
Teresa Ostrowska
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.